NL ENG
header_heerlen

Middeleeuws Heerlen in kaart

Geofysisch onderzoek in een historische binnenstad is een uitdaging. De vele bouwlagen en moderne kabels en leidingen maken dit onderzoek erg complex. In de binnenstad van het Landfort Heerlen is door een combinatie van innovatieve onderzoekstechnieken tóch een visualisatie mogelijk.

Doel/onderzoeksvraag

Middeleeuws Heerlen was een kleine, min of meer ronde verdedigde nederzetting genaamd de “Landsfort Herle” (afbeelding 1). Het bestond uit een grote centrale kerk met aan de noord- en zuidzijde een begraafplaats. Deze begraafplaats zou ommuurd geweest kunnen zijn. Hieromheen liep een weg of pad. Vervolgens was er een enkele ring van bebouwing tegen de binnenkant van de stadsmuur. Er waren enkele toegangen geweest, en buiten de stadsmuur was een gracht. Dit geheel had een diameter van ongeveer 140 meter.

Afbeelding 1: Topografische kaart van Heerlen uit 1767 (bron: Keunen, 2020).

In de na-middeleeuwse periode is Heerlen heel geleidelijk gegroeid. De grootste groei kwam begin 20e eeuw met de opkomst van de steenkoolmijnbouw in de regio. De kerk is in de loop der tijd uitgebreid, de bebouwing aan de binnenkant van de stadsmuur werd gesloopt, de stadsmuur werd afgebroken, en de gracht werd gedempt. Delen zijn met moderne bebouwing overbouwd en vormen nu het hart van het winkelgebied in Heerlen. Het huidige Pancratiusplein en het plein De Bongerd zijn de open delen binnen dit oude Landsfort.

Er zijn meerdere reconstructies gemaakt op basis van historische kaarten. Deze reconstructies wijken op enkele punten van elkaar af door onduidelijkheden in de kaarten. Het doel van het onderzoek was om door middel van niet-destructieve methoden inzicht te krijgen in de werkelijke ligging van de gracht, de stadsmuur, de bebouwingszone en de muur rond de begraafplaats. Enkele herkenningspunten zouden al behulpzaam kunnen zijn bij het vaststellen van de ligging van de bedoelde structuren. Op basis van deze voorinformatie is een verwachtingenkaart gemaakt van de structuren die aangetroffen kunnen worden. In afbeelding 2 staat de archeologische verwachting aangegeven, met daarbij de zone die onderzocht is.

Afbeelding 2: Archeologische verwachtingskaart op basis van bureauonderzoek (bron: ArcheoPro).

Werkwijze

Als voorbereiding is gebruikgemaakt van het bureauonderzoek van RAAP (Keunen 2020), waarin historische kaarten, prenten, en opgravingen zijn gebruikt voor een archeologisch model.

Vanwege de aanwezigheid van kabels, leidingen, riolering, straatmeubilair, en andere moderne inrichtingen, is gekozen voor een gecombineerde aanpak van bodemscanmethodes (afbeelding 3).

Afbeelding 3: De aanwezige kabels en leidingen in het onderzoeksgebied (bron: ArcheoPro).

Er is besloten om de open terreinen binnen het voormalige Landsfort Herle en de directe omgeving vlakdekkend in een 1 m raster in te meten met zowel grondradar (GPR) (afbeelding 4, links) als elektromagnetische inductie (EMI) (afbeelding 4, rechts). Voor de EMI is gekozen om zowel de ondiepe EMI van 50, 100 en 150 cm onder maaiveld in te zetten, als de diepe EMI van 200, 400 en 600 cm onder maaiveld.

Afbeelding 4: (links) GPR-onderzoek op het Pancratiusplein; (rechts) EMI-onderzoek op de Bongerd (bron: ArcheoPro).

Resultaten

De resultaten van de metingen zijn vergeleken met de resultaten uit het bureauonderzoek van RAAP (Keunen 2020). De gekende structuren van kabels, leidingen, en andere moderne structuren zijn als zodanig gemarkeerd. De overgebleven structuren zijn vergeleken met de historische kaarten, wat heeft geleid tot een reconstructie van een deel van het terrein.

In onderstaande kaarten zijn de meetresultaten weergegeven:

Lees meer

Verdieping X

De resultaten laten typisch zien wat er gebeurt in een stedelijke context. De metingen vullen elkaar aan: waar de EMI iets laat zien, levert de GPR dat niet, en omgekeerd. Zo is de noordelijke Bongerd goed zichtbaar in de EMI-resultaten, waar de gracht te zien is. In het Pancratiusplein is in de EMI echter weinig tot niets te zien door het metaal van kabels, leidingen, roosters, hekjes, etc. Daar heeft juist de GPR enkele structuren in beeld gebracht.

Het EMI-onderzoek heeft duidelijkheid verschaft over de ligging van de voormalige noordelijke gracht in de Bongerd. Het grondradaronderzoek toont juist op het Pancratiusplein een structuur met haakse, rechte patronen op de locatie waar middeleeuwse bebouwing wordt verwacht.

Geleerde lessen

In de stedelijke context is het belangrijk om zoveel mogelijk onderzoeksdata te combineren. Dit betreft zowel historische data als taphonomische data, zoals de kabels en leidingen binnen het onderzoeksgebied. Door binnen het onderzoeksgebied zowel EMI als grondradar toe te passen en dit te combineren met bekende informatie, kan voor bepaalde delen archeologische informatie uit de data worden gehaald. Er dient echter rekening gehouden te worden met de volgende punten:

  • De EMI-metingen worden overmatig verstoord door omgevingsmetaal en metaal in de ondergrond. In een stadscentrum is dat vaak heel veel; kabels, leidingen, banken, straatmeubilair, etc. kunnen niet voor het onderzoek worden verwijderd.
  • De grondradarmetingen worden behoorlijk gehinderd door de vele ondiepe verstoringen in het onderzoeksgebied. Deze verstoringen zorgen voor een verminderde penetratie van het radarsignaal, waardoor de dieper liggende structuren minder goed of niet zichtbaar zijn.
  • Juist de combinatie van GPR en EMI zorgt ervoor dat er toch een aantal punten zijn waar archeologische resultaten zichtbaar worden.
  • De hulp van historisch kaartmateriaal is niet te onderschatten. Zonder deze gegevens zou het onderzoek niet goed interpreteerbaar zijn.
  • Terreinbeheerders hebben vaak geen idee van de onderzoeksmethoden en de invloed van de omgeving op de metingen. “Als de stoelen aan de kant staan, is het toch ook goed?” is goed bedoeld, maar levert voor het onderzoek een onneembare barrière op. Ondanks goed vooroverleg blijven dit soort hindernissen in de binnenstedelijke context het onderzoek complex maken.

Geofysisch onderzoek in de stedelijke context kan waardevolle bijdrage leveren aan de totale puzzel van archeologisch onderzoek, in samenwerking met andere onderzoeksmethoden. Verwacht geen wonderresultaten, maar met de juiste vraagstelling kunnen zeker aanvullende archeologische gegevens verkregen worden!

Verwijzing naar rapporten

  • Keunen L.J., M. Kocken, 2020, Een slapende schoonheid, Een cultuurhistorische studie van het middeleeuwse landsfort in Heerlen, met handreikingen voor de toekomst, RAAP Rapport 4244
  • Orbons, J. 2024, Landsfort Herle, Gemeente Heerlen, Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O); Geofysisch onderzoek, ArcheoPro rapport 23057

Colofon

Dit onderzoek was alleen mogelijk dankzij de goede samenwerking tussen ArcheoPro, de gemeente Heerlen en Saricon.